Iradets, uzay çalışmalarında kullanılacak çok amaçlı parçacık dedektör sistemini üretecek. Mini uzay parçacık teleskobu ‘Mini-SPT (Mini Space Particle Telescope)’, boyutları ve performansı ile dünya için ilk olacak. Çalışmalar sırasında elde edilecek alt dedektör sistemleri ise tıp, savunma ve ulusal güvenlik alanlarında kullanılacak.
Teknopark İstanbul’da yerleşik Iradets, uzay çalışmalarında kullanılacak çok amaçlı parçacık dedektör sistemi üretim çalışmalarına başladı. Mini-SPT (Mini Space Particle Telescope), boyutları ve performansı ile dünya için ilk olacak ve farklı sektörlerde de kullanılabilecek. İnovatif parçacık ve radyasyon dedektörleri Ar-Ge’si ve üretimi yapan Iradets, radyasyona dair milli ve yerli çözümler geliştiriyor. Elektronik cihaz ve sistemlerin, meta materyallerin, biyolojik yapıların hem uzay ortamında hem de yerdeki uygulamalarda maruz kalacağı radyasyon ortamını simüle ediyor. Bu ortamlarda çalışan cihazların dayanıklılıklarını uluslararası standartlara (ESA/NASA/ASTM) uygun test edip, çözüm ve alternatifler öneriyor.
İstanbul Ticaret’in sorularını Iradets’in kurucusu ve yurt dışındaki bilim insanlarımızdan Prof. Dr. Behçet Alpat cevapladı.
Iradets nasıl kuruldu?
Iradets’ten önce, İtalya’da 2005 yılında kardeş şirketimiz Maprad’ı kurduk. Burada uzay ortamında kullanılacak sistemlerin uzay radyasyonuna dayanıklılığını Avrupa Uzay Ajansı (ESA) standartlarında test ediyoruz. Uçuş parametrelerine göre uydu sistemlerinin maruz kalacağı radyasyon kaynaklı hasarı simüle ederek değerlendirebiliyoruz. Radyasyona dayanıklılığa karşı kalifikasyon ile ilgili tüm servisleri verebilen, ESA tarafından tanınmış Avrupa’daki birkaç şirket arasındayız. 2012 yılında Yurtdışında Yaşayan Türk Bilim İnsanları Kurultayı’nda bana yapılan bir öneri üzerine Teknopark İstanbul’da Iradets’i kurduk. Alanlarında lider yüksek teknoloji kuruluşları CAEN ve Maprad’ın Türkiye temsilcisiyiz. Türkiye yapılanmamızın başında Dr. Abdullah Çoban var.
MİNİ UZAY TELESKOBU
Uzay teleskobu Türkiye’ye nasıl bir değer sağlayacak?
Mini-SPT projesi ile inşa ettiğimiz kompleks dedektör sistemi, 10 x 10 cm’lik tabanı, 30 cm yüksekliği olan bir hacim içine girebilecek boyutta. Mini-SPT, uzayda radyasyonun tipini, yönünü, yük değerini, enerji ve akışını büyük bir hassasiyetle ölçecek. Bu proje, uluslararası alanda da (ESA, COSPAR-2017) büyük ilgi gördü. Ülkemize know-how aktarımını sağlayabilmek için TÜBİTAK TEYDEB 1501-Sanayi Ar-Ge Projeleri Destekleme Programı’na başvurduk ve kabul edildik. Ülkemizdeki partnerlerimiz; TÜBİTAK-Uzay, Ankara Üniversiteler Elektron Hızlandırıcısı ve Işınım Tesisi (TARLA), Sabancı Üniversitesi ve TENMAK. Benim dışardan dahil olduğum INFN araştırma grubunun da desteğiyle, 30 ay içinde mini parçacık teleskobunun uzayda çalışabilir bir versiyonunu gerçekleştirip performansını yerde test edeceğiz. Akabinde ulusal partnerlerinin de işbirliği ile KüpSat ve büyük uyduların üzerinde uzay ortamına gönderilebilecek.
KARA MADDEYİ ARAŞTIRACAK
Teleskop neleri araştıracak?
Uzay radyasyonunu oluşturan parçacıklar, bunların kaynakları ve dinamikleri hakkında yaklaşık 100 keV ile 400 MeV enerji aralığında, özellikle elektron, proton, foton ve ağır iyonlar ile ilgili birçok veri toplayabilecek. Bu enerji aralığında toplanacak olan hassas veriler, şu anda uzayda olan büyük astroparçacık dedektör sistemlerinin (PAMELA, AMS02) Mini-SPT’ye nazaran daha yüksek enerji aralıklarında topladıkları verileri bütünleyecek. Bu sayede kara maddenin düşük enerji aralıklarındaki etkilerini dolaylı olarak (proton ve elektron dağılımlarına bakarak) çalışabilmesini sağlayacak.
RADYASYON HASARINI ÖNLEMEK
Güneşin aktivitesi ile oluşan parçacık ve radyasyon akılarının dinamiklerini hassas bir şekilde ölçecek. Böylece uzay havasının istenilen yörüngelerdeki dinamikleri ve öngörü modellemeleri yapılabilecek. Bu bilgiler, uzay radyasyonunun yeryüzünde etkilediği enerji santralleri, bilgi işlem merkezleri gibi tesislerde kullanılabilecek. Ayrıca uzaydaki uyduların elektronik sistemlerindeki radyasyon etkilerini öngörebilmek için modelleme imkanı sağlayacağı için hasar önleme teknikleri de harekete geçirilecek.
KONTROL TÜRKİYE’DE
Iradets, CERN ve astroparçacık bilimsel uzay projeleri için geliştirdiği sistemlerin bazılarını modifiye edip uzayda kullanacak. Mini-SPT’nin, silikon foto katlandırıcı bazlı detektör tekniğini içeren alt dedektör sistemlerinden birini; yenilikçi tasarımı, elektroniği ve yazılımı ile tüm kontrolü Türkiye’de olacak şekilde geliştirecek. Düşük güç gereksinimi, yaklaşık 3 kg ağırlığı ve küçük boyutları ile büyük uydulara takılabilecek. Uydu sistemlerinin güç kaynağını ve haberleşme hattını kullanarak toplanan verileri yere gönderebilecek.
TÜMÖR KALINTISI TESPİTİ
Mini-SPT’nin alt detektör sistemlerinden biri tümör cerrahisinde kullanılacak. Cerrah, üç boyutlu görüntü veren bu dedektör sistemi ile küçük lezyonların olup olmadığını gerçek zamanlı görerek, müdahale edebilecek.
BÜYÜK AVANTAJLAR
Prof. Dr. Behçet Alpat, Mini-SPT’ler’in, KüpSat’lar ile tek başına uzaya yollanabileceğini belirterek, şu bilgiyi verdi: “KüpSat’lardan onlarcası, özel olmayan ticari elektronik komponentler kullanılarak oluşturulup, değişik yörüngelere gönderilebilecek. Bu sayede birbirleriyle konuşabilen ve yere aynı anda birçok değerli veriyi gönderebilecek KüpSat uydu kümelenmeleri olarak da kullanılabilecek.”
ARTES PROGRAMINDA
Iradets, İtalya’daki kardeş şirketi Maprad’ın alt yüklenicisi olarak Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESA) araştırma programına ‘Advanced Research in Telecommunications Systems’e (ARTES) katılacak. Elektronik cihazların çalışırken ürettiği ısıyı uzaya yayan panelleri, radyasyondan ve vakum etkisinden koruyan nanomateryal polyamid bantların radyasyona dayanıklılık testlerini gerçekleştirecek. Standartlara uygun test koşullarını belirlemek için simülasyon çalışmaları yapacak. Ayrıca ışınlanacak örneklerin içine konulduğu özel koşulları sağlayan reaksiyon kutusunu da üretecek.
PROF. DR. ALPAT KİMDİR?
Dışişleri Bakanlığı bursuyla İtalya’da Perugia Üniversitesi’nde deneysel yüksek enerji ve plazma fiziği dalında doktora yaptı. Post doktorasını SLAC Stanford Linear Accelerator Center’da gerçekleştirdi. Massachusetts Institute of Technology’den (MIT) burs aldı. GranSasso yeraltı astroparçacık fiziği laboratuvar deneylerinde, CERN’de LHC hızlandırıcısından bir önceki jenerasyon deneyinde (L3/LEP) çalıştı. İtalya Ulusal Nükleer Fizik Enstitüsü’nde araştırmacı bilimci olarak uzun yıllardır çalışan Prof. Dr. Behçet Alpat, kara madde ve kozmik orijinli anti maddeyi araştıran çok uluslu Alfa Magnetic Spektrometer (AMS) projesindeki görevini de sürdürüyor.